غـــزالــی
دکتر بصیر کامجو
ابی حامد فرزند محمد فرزند محمد غزالی تاجیک ایرانی درسال ( 450 ــ 505 هجری قمری ) برابر است به 1058 ــ 1111 میلادی) در تابران توس بدنیا آمد ودرآنجا درگذشت . او مقدمات علوم دینی وادبی را درکودکی نزد ابوحامد احمد فرزند محمد رادکانی فرا گرفت وبعد چندی دانشاندوزی در توس وجرجان و نیشابور فنون جدل و خلاف و کلام و مقدماتی از فلسفه را بیاموخت ودردانش متداول زمان خویش سرآمد عصر شد. او از جملۀ متفکرین ومشایخ بزرگ و از دانشوران مشهور ایرانِ خراسان زمین می باشد.
عزالی به سن سی و پنج سالگی مقام تدریس در نظامیۀ بغداد بدو واگذارگشت وچهار سال درین سمت افزون بر آموزش کتب فلاسفه ، بتدریس وتذکر ووعظ ومناظره و تألیف و تصنیف اشتغال داشت .
غزالی با همۀ علوم حکمی از در عناد در آمد . بگونۀ مثال درکتاب « المنقذ من الضلال » خود در بارۀ ریاضی متذکراست که ” دو آفت از آن منبعث میگردد وآن چنانست که هرکس در آن نظر کند از نکات دقیق وبراهین ودلایل آن بعجب میافتد وبسبب این اعجاب نظر خوب بفلاسفه پیدا می کند و می پندارد که همۀ علوم آنان در وضوح واستواری برهان مانند این علم ریاضی است ، آنگاه بتقلید آن قوم طریق کفر میسپارد
ومیگوید ” اگر دین حق بود با همۀ تدقیق این قوم که در علم ریاضی دارند از نظر ایشان نهان نمی ماند … ”
همچنان غزالی علم فقه را در زمرۀ علوم دنیوی محسوب داشته وعلم کلام را زیانبخش وخطرناک شمرده است.
او در مواضع آزاد اندیشی و دفاع ازرویکرد های فکری خود به گفته خودش « درو دیوار به معادات بر میخیزد » به مقابل اعتراضات فقیهای متعصب قشری آن عصراز قبیل « ابن قیم » و « ابن جوزی » عالمانه وبا ثبات ایستادگی میکند. در آثار این خردمند متفکر اندیشه های ژرف وعمیقی بیان گردیده که برای رشد افکار فلسفی حائیز اهمیت است .
به غزالی اشعاری بفارسی نسبت داده اند واز آنجمله است این رباعی :
کـــــس را پس پردۀ قضــــا راه نشـــــد
وز سرّ قـــــدر هیچکس آگـــــاه نشـد
هـــــــرکس ز ســــر قیاس چیزی گفتند
معلـــــوم نگشت وقصه کـــــوتاه نشــد
****
مــــــا جـــــامه نمازی بسر خــم کردیم
وز خـــــاک خــــــرابات تیممّ کــــردیم
شـاید کــــــه دراین میکده ها در یابـــیم
آن عمرکه درمـــــدرسه ها گـــــم کردیم
****
سخن غزالی در اعتقاد به اخبار واحادیث در خطاب به خداوند میگوید :
مــــرا تو راحت جانی معاینه نه خــــیر
کـه را معاینه باشد خبــــر چــه سود کند
****
باری او در اثر کوچک خود بنام « الفیص التفرقه » باز شناختی « وجود » را در پنج حالت تبیین میکند :
1 ـ وجود ذاتی ،
2 ـ وجود حسی ،
3ـ وجود خیالی ،
4 ـ وجود عقلی ،
5 ـ وجود شبهی .
در نظر این فیلسوف متبحر ، اشخاص به عقل خود متکی بوده ودر تقسیم این مهبط ، از خداوند راضی وخوشنود اند . عین آنچه غزالی دراینجا ابراز داشته در آثار « مصلح الدین سعدی » منعکس گشته است . سعدی در کتاب « گلستان » خود می نویسد :
گــــــراز بسیط زمین عقـــــل منعدم گردد
به خود گمان نبرد هیچکس که نادان است
****
سخن وروش نقادانۀ غزالی یک نوع سرآغاز فلاسفه نقد و سنجش است که بعد ها در قرون جدید پس ازگذشت ( 539 سال ) ، بوسیله دانشمندان اروپایی رنه دکارت ( 1596 ـ 1650 م . ) ریاضی دان وفیلسوف فرانسوی تحت مفهوم « روش راه بردن عقل » ، وفرانسیس بیکن ( 1561 ـ 1621 م ) فیلسوف ودولتمدار انگلیسی با نغمه نو آغاز شد وبه فلسفه نقادانه امانویل کانت ( 1724 ـ 1804 م. ) فیلسوف آلمانی رسیده است . (1)
از خردمند غزالی آثار متعددی قریب به صد جلد کتاب ورساله فارسی وعربی در بارۀ اخلاقیات ، تصوف ، علم اصول ، اصول فقه ، فلسفه ومنطق از خود بیاد گـــار گذارده است که مهمترین آنهـــا از این قرار است :
1 ـ کیمیای سعادت به فارسی ، این کتاب خلاصه یی از احیاء العلوم است ک بسالهای 490 ـ 500 هـ.ق. نوشته شده وغزالی آنرا در چهار عنوان :
ــ شناختن نفس خویش
ــ شناختن حق تعالی
ــ شناختن دنیا
ــ شناختن آخرت ودر چهار رکن :
عبادت ، معاملات ، بریدن عقبات راه دین ومنجیات نهاده است.
2 ـ نصحیة الملوک (2) از آثار معتبردیگر فارسی غزالی است که در حدود سال 503 هـ.ق. تألیف این کتاب صورت گرفته ومتضمن اندیشه های او در پایان زندگانی است . موضوع این کتاب بیان حکمت عملی برمبنای دین می باشد. این کتاب هم بعربی و هم بترکی ترجمه شده است.
3 ـ احیاء علوم الدین ( عربی ) ،
4 ـ تهافت الفلاسفه ، در این کتاب در رد قواعد فیلسوفان عربی پرداخته ودر بیست مسئله از مسائل فلسفی تناقض آراء و تهافت عقاید فلاسفه را بیان کرده است.
5 ـ مجموعۀ مکاتیب فارسی غزالی است که نسخی دردست است .
6 ـ المنقذ من الضلال ،
7 ـ جواهر القران ،
8 ـ شفاء العلیل ،
9 ـ منهاج العابدین ،
10 ـ الجام والعوام عن علم الکلام ،
11 ـ المستفی من علم الا صول ،
12 ـ عقیدة اهل السنة ،
13 ـ الا قتصاد فی الاعتقاد
14 ـ اسرار
15 ـ لم الدین
16 ـ فضائح الباطنیه
17 ـ الدرج در ردّ همان مذهب وکتاب فضائح الا باحیّه
18 ـ فیصل التفرقه بین الاسلام والزندقه
19 ـ کتاب مستظهری در ردّ باطنیه
20 ـ کتاب مواهم الباطنیه
21 ـ کتاب المقصد الاسنی فی شرح اسماء الحسنی
22 ـ کتاب مقاصد الفلاسفه
23 ـ کتاب الاربعین فی اصول الدین
24 ـ کتاب اجویة الغزالیة فی المسائل الا خرویة مشهور به المضنون
الصغیر حاوی جواب به نوزده سؤال
25 ـ کتاب المضنون الکبیردربارۀ خداوند وفرشتگان و اعجاز
ورستاخیز
26 ـ کتاب مشکوة الا نوار وقسطاس مستقیم
27 ـ غزالی نامه ،
28 ـ کتاب تمهیدات ، وغیروغیره . (3)
منابع ومآخذ
ـــــــــــــــــــــ
1 ــ سیر حکمت در اروپا ، مؤلف : محمد علی فروغی ، چاپ زوار ، ص 129 .
2 ــ دربارۀ نصحیة الملوک رجوع شود به : مقدمۀ آقای جلال الدین همایی استاد دانشگاه بر کتاب نصیحة الملوک ( تهران سال 1315 ـ 1317 ) که بتصحیح ایشان طبع شده است.
3 ــ رجوع شود به :
ــ فرهنگ فارسی ، دکترمحمد معین ، ص 1252.
ــ تاریخ ادبیات درایران ، ذبیح الله صفا ، ص ، 219 ، 257 ، 268 ، 269، 277 ، 278 و 920.
