شناخت

 

 

 

شناخت

تهیه وترتیب : دکتر بصیرکامجو

شناخت بدست آوردن معرفت وآگاهی بوسیله تفکرکردن از جهان هستی وجود ، یا

شناخت به عمل فکری یا فرآیند بدست آوردن دانش و فهم از طریق تفکر، تجربه، و حواس گفته می‌شود. معانی گوناگونی را در زمینه‌های گوناگون به خود اختصاص داده است.

شناخت ،  اسم مصدر از شناختن . عرفان . معرفت . شناسایی . عرفه . علم . شناختن . (ناظم الاطباء). عرفه . (منتهی الارب ) :

اندر شناخت راه حق تعالی . منتخب قابوسنامه ص 10.

 

آنکه خود را شناخت نتواند
آفریننده را کجا داند.

ناصرخسرو.
اندر آنکه بر طبیعت واجب است که بشناسد که هر بیماری کدام بیماری است و یاد کردن شناخت آن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و در معرفت کارها و شناخت مناظم آن رأی ثاقب و فکرت صایب روزی کرد. کلیله و دمنه چ مینوی ص 29.

و گفت چندان یادش کردم که جمله خلقان یادش کردند تا به جایی که یادکرد من یادکرد او شد، پس شناخت او تاختن آورد و مرا نیست کرد، دگرباره تاختن آورد و مرازنده کرد. (تذکرةالاولیاء عطار).

گفت کاشکی که خلق به شناخت خود توانندی رسید که معرفت ایشان را در شناخت خود تمام بودی . (تذکرةالاولیاء عطار). و گفت علامت شناخت حق گریختن از خلق باشد و خاموش بودن در معرفت او. (تذکرةالاولیاء عطار).

اگر با وجود این مقدار شناخت ، خواطر ایشان را بیرون این صحبت بطرفی بررفتی … حضرت خواجه مؤاخذه میکردند. (بخاری ).
– اهل شناخت ؛ عارف . (یادداشت مؤلف ). صاحب معرفت . اهل معرفت :
نه هر سخن که بداندبگوید اهل شناخت
به سِرّ شاه سر خویشتن نشاید باخت .

سعدی .
– شناخت حجت ؛ عُرْقوب . (منتهی الارب ).
– شناخت یار ؛ شناسایی دوست و اقرار و اعتراف دوست . (ناظم الاطباء).
– کیهان شناخت ؛ شناسایی کیهان . معرفت کیهان و می توان بجای «شناسی » در آخر ترکیبات حیوان شناسی و گیاه شناسی این کلمه را به کار برد. (یادداشت مؤلف ).
– ناشناخت ؛ عدم معرفت . کمی اطلاع یا بی اطلاعی :
آفتی نبود بتر از ناشناخت
تو بر یار و ندانی عشق باخت .
مولوی .
عهد. (از منتهی الارب ) :
دریغ صحبت دیرین و حق دید و شناخت
که سنگ تفرقه ایام در میان انداخت .

سعدی .
(ن مف مرخم ) شناخته . شناخته شده .
– ناشناخت ؛ ناشناخته . گمنام . مجهول :
و آن را که بر مراد جهان نیست دسترس
در زادبوم خویش غریب است و ناشناخت .

سعدی .
ــ در لباس مبدل . بصورت و هیأتی که شناخته نشود : یکی از ملوک عرب به ناشناخت بیرون آمدی . (گلستان سعدی ).
 

تعریف شناخت (Cognition) چیست؟

واژه شناخت یا Cognition از جمله واژه‌هایی است که به صورت گسترده در روانشناسی به کار برده می‌شود.

استفاده از مشتقات دیگر آن مانند Cognitive (شناختی) هم در حوزه‌های دیگر علم – از جمله مدیریت – فراگیر شده‌ است.

به عنوان مثال، در بحث استخدام، بارها می‌شنویم که از اهمیت داشتن یا نداشتن مهارتهای شناختی یا Cognitive Skills صحبت می‌کنند.

جدا از اینکه دانشی تحت عنوان Cognitive Psychology یا روانشناسی شناختی هم داریم که از زیرمجموعه‌های مهم دانش روانشناسی محسوب می‌شود.

با مروری که به کتابها و مقالات متعددی که این واژه را تعریف کرده‌اند، به نتیجه می‌رسیم که تعریف‌های بسیار متنوعی از این واژه ارائه شده است.

با این حال بخش‌هایی از تعریف شناخت وجود دارد که می‌تواند برای آنچه ما در متمم در درس‌هایی مانند مدل ذهنی و تفکر نقادانه لازم داریم کافی باشد :

وقتی یک موجود (انسان، حیوان، یک حشره یا هر موجود دیگر) بتواند تصویری از دنیای بیرون را در درون مغز خود بسازد می‌توانیم بگوییم که او به شناختی از دنیای اطراف دست یافته است.

گاهی می‌گویند توانایی شناخت، به معنای توانایی یک موجود در خلق و نگهداری یک تصویر درونی (Internal Representation) از دنیای بیرونی (External Presentation) است.

 

در علم روان‌شناسی منظور از شناخت، عملکردهای (functions) روان‌شناختی فرد می‌باشد.

شناخت به توصیف، اکتساب، ذخیره سازی، تبدیل، و مورد مصرف قرار دادن دانش می‌پردازد. عوامل مختلفی همچون ادراک، حافظه، زبان، استدلال، و تصمیم‌گیری از جمله فرایندهای ذهنی هستند که در مراحل گوناگون شناخت دخالت دارند.

 

علوم شناخت

این دسته از علوم میان‌رشته‌ای زمینه‌های علمی وسیع و گوناگونی همچون فلسفه، روان‌شناسی، هوش مصنوعی، علوم اعصاب، زبان‌شناسی، و مردم‌شناسی را به هم پیوند زده، به مطالعهٔ ذهن و هوش می‌پردازد. مبادی آغازین این گونه مطالعات پیرامون ذهن و هوش به دههٔ ۱۹۵۰ (م) باز می‌گردد. از آن تاریخ است که دانشمندان در رشته‌های متعدد شروع به تنظیم وبسط نظریه‌های علمی مربوط به ذهن، بر اساس نمایش‌های پیچیده و شیوه‌های محاسباتی نموده‌اند.

 

علوم شناختی

علوم شناختی که به‌طور ساده به صورت «پژوهش علمی دربارهٔ ذهن و مغز» تعریف می‌شود، شاخه‌ای میان‌رشته‌ای است که از رشته‌های مختلفی مانند روان‌شناسی، فلسفه ذهن، عصب‌شناسی، زبان‌شناسی، انسان‌شناسی، علوم رایانه و هوش مصنوعی تشکیل شده‌است. این علم به بررسی ماهیت فعالیت‌های ذهنی مانند تفکر، طبقه‌بندی و فرایندهای که انجام این فعالیت‌ها را ممکن می‌کند می‌پردازد. به صورت مشخص‌تر از جمله اهداف اصلی این رشته پژوهش در زمینه بینایی، تفکر و استدلال کردن، حافظه، توجه، یادگیری، و مباحثی مربوط به زبان می‌باشد.^[۱][۲]

محققین این رشته در ابتدا سعی داشتند که تفکر انسان را به اجزاء کوچکتری تقسیم کرده، و قوانین و گرامر مشخصی برای کنار هم قرار گرفتن این اجزا بیابند. به عقیده آن‌ها تفکرات مختلف ناشی از آرایش‌های مختلف این واحدهای کوچک‌تر فکری بود. بعدها این نحوه بررسی زیر سؤال رفت و نظریاتی مطرح شد که بر اساس آن‌ها، منشأ ادراکات مختلف، کم یا زیاد شدن شدت اتصالات خاصی در مغز شناخته می‌شود.^[۱]

روانشناسی شناختی

روان‌شناسی شناختی به بررسی فرایندهای درونی ذهن از قبیل حل مسئله، حافظه، ادراک، شناخت، زبان و تصمیم‌گیریمی‌پردازد. موضوعاتی ازاین قبیل که انسان چگونه و با چه ساختاری به درک، تشخیص و حل مسئله می‌پردازد و این که ذهنچگونه اطلاعات دریافتی از حواس (مانند بینایی یا شنوایی) را درک می‌کند یا اینکه حافظه انسان چگونه عمل می‌کند و چه ساختاری دارد؛ از عمده مسائل قابل توجه دانشمندان این رشته می‌باشد که با استفاده از روش تحقیق علمی و بررسی موارد قابل مشاهده دنبال می‌شود و از این طریق فرایندها و پدیده‌های ذهنی مانند باور، خواست و انگیزش مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

 

علم اعصاب شناختی

این حوزه به بررسی مغز و فعالیت‌های آن می‌پردازد. در حالی‌که روان‌شناسی شناختی وقایع ذهنی را مستقل از فعالیت مغزی بررسی می‌کند، رویکرد علم اعصاب شناختی بر این پایه استوار است که فعالیت‌های ذهنی برخاسته از فعالیت‌های مغزی است و بدین ترتیب توضیح فرایندهای شناختی مستلزم گردآوری اطلاعات دربارهٔ مغز می‌باشد. خرده سیستم‌هایی در مغز هریک مسئول انجام یک فعالیت ذهنی بخصوص، مثل خواندن یک کلمه یا جمله، بازشناسی بصری اشیاء یا انسانها، یا حل مسائل ریاضی می‌باشند. این خرده سیستم‌های پردازشگر براساس الگوهای فعالیت مغزی و اطلاعات ساختاری مغز تبیین می‌شوند. دانشمندان این رشته از روش‌های متنوعی برای مطالعه مغز استفاده می‌کنند، از قبیل بررسی تأثیر داروها و مواد شیمیایی روی مغز (نوروفارماکولوژی)، ثبت نوارهای مغزی، ثبت تحریک سلولی، تحریک مستقیم مغز حین عمل جراحی، مداخله غیر مستقیم در عملکرد مغز و تصویربرداری با استفاده از ابزارهایی پیشرفته. این رشته که در دهه ۱۹۹۰ به پیشرفتهای قابل توجهی دست یافت همچنان به رشد خود ادامه می‌دهد و علاوه بر بررسی مسائل کلی شناختی مانند حافظه، توجه، هشیاری، یادگیری و غیره، دارای زیرشاخه‌های متعددی شده‌است که از جمله می‌توان به حوزه‌های بین رشته‌ایعصب‌شناسی روان پزشکی، عصب‌شناسی زبان‌شناسی، عصب‌شناسی علوم اجتماعی، عصب‌شناسی اقتصاد، عصب‌شناسی بازاریابی، عصب‌شناسی زیبایی‌شناسی، عصب‌شناسی الهیات و علوم اعصاب محاسباتی اشاره کرد.

 

زبان‌شناسی شناختی

در زبان‌شناسی شناختی زبان همچون یک جزء اساسی شناخت انسان با کارکردی شناختی تلقی می‌شود. از این منظر زبان هم محصول تفکر است و هم وسیله تفکر.زبان‌شناسی شناختی از ساختار ظاهری زبان فراتر رفته، و به بررسی عملیات بنیادی بسیار پیچیده‌تری می‌پردازد که موجد دستور زبان، مفهوم سازی، سخن گفتن و تفکر است. رویکرد نظری این حوزه بر پایه مشاهدات تجربی و آزمایشهای علمی روان‌شناسی و علم اعصاب استوار است و هدف آن فهم چگونگی بازنمایی اطلاعات زبانی در ذهن، چگونگی یادگیری زبان، چگونگی درک و استفاده از آن و چگونگی ارتباط اجزای سازنده شناخت است. برخی از زیر شاخه‌های اختصاصی زبان‌شناسی شناختی، معناشناسی واژگانی، رویکرد شناختی به دستور زبان و استعاره‌های شناختی است.

 

فلسفه ذهن

فلسفه ذهن شاخه‌ای از فلسفه است که به مطالعه ماهیت ذهن، فعالیت‌های ذهن، خصوصیات ذهن، هشیاری و رابطه آن‌ها با بدن مادی می‌پردازد. نقش فلسفه در علوم شناختی فراتر از نقشی است که فلسفه در علوم دیگر دارد. فلسفه، در حوزه‌های مختلف معرفت بشری با پرسش سوالات اساسی و تهیه پاسخ آن‌ها علوم مختلف را پایه‌ریزی می‌کند، به‌طوری‌که پس از شکل‌گیری دانشی که قادر به پاسخگویی به آن سؤالات باشد، یک قدم از آن حوزه عقب می‌نشیند. اما فلسفه ذهن در علوم شناختی نقشی فراتر از پایه‌ریزی این علم از طریق پرسشهای اساسی دارد. بسیاری از رویکردهای بنیادی که اکنون در علوم شناختی نقش محوری دارند محصول نظریه‌پردازی منطق دانان و فلاسفه می‌باشند. البته، فلاسفه ذهن نیز به نوبه خود از پیشرفت علوم شناختی برای پیشبرد نظریه‌های خود بهره‌برداری می‌کنند. بدین ترتیب فلسفه ذهن نه تنها در پایه‌ریزی علوم شناختی نقش به سزایی داشته‌است، بلکه به‌عنوان یک جزء اصلی تشکیل دهنده علوم شناختی، با سایر علوم تشکیل دهنده این حوزه رابطه متقابل و پویایی دارد.

 

حوزه‌های کاربردی علوم شناختی

بی تردید از آنجا که حیات انسان و جامعه وابسته به کارکردهای مغزی اوست، شناخت ما از مغز و ذهن می‌تواند تأثیر به سزایی بر همه ابعاد حیات انسان داشته باشد. در این میان هوش مصنوعی و ساخت رایانه‌هایی که بتواند وظایف انسان را انجام دهند، پزشکی و جبران آسیبهای مغزی و شناختی، آموزش و پرورش، سلامت روانی و اجتماعی، سیاست و افکار عمومی، امنیت و دفاع، اقتصاد و بهزیستی، مهندسی و رابطه انسان و فناوری از اهمیت بیشتری برخوردارند. همه این حوزه‌ها با علوم شناختی رابطه‌ای تنگاتنگ دارند و به همین دلیل رشته‌هایی چون هوش مصنوعی، آموزش و پرورش شناختی، روان درمانی شناختی، شناخت اجتماعی و روان‌شناسی سیاسی، روان‌شناسی تحلیل اطلاعات و رسانه‌های گروهی، علوم دفاعی شناختی، اقتصاد شناختی، مهندسی شناختی و غیره پدید آمده‌اند تا با استفاده از یافته‌های علوم شناختی دربارهٔ مغز و ذهن انسان، زمینه استفاده بهینه از این ودیعه الهی را فراهم ساخته، کاستیهای آن را جبران و از بروز خطاهای ذهنی انسان جلوگیری نمایند. در زیر به برخی از این حوزه‌های کاربردی مختصراً اشاره می‌شود:

 

مداخله تشخیصی و درمانی

با استفاده از یافته‌های علوم شناختی می‌توان زمینه‌های بالقوه اختلالاتی مانند خوانش پریشی و درخودماندگی را در کودکان از طریق تصویر برداری عصبی پیش‌بینی کرد و با انجام مداخله به موقع عصب شناختی و تصویر برداری مجدد از آن، از ترمیم آن مطمئن گشت. این‌گونه مداخلات عصب شناختی راه را برای معالجه بسیاری از کاستیهای عصبی باز می‌کند و فصل جدیدی را در علم اعصاب پدید خواهد آورد.

از جمله این مداخلات دستکاری ژنتیک و کاشت سلولی است. اینک به منظور تقویت عصبی و رفع کاستیها و فساد عصبی، دانشمندان در حال تجربه دستکاری ژنتیک سلولهای عصبی، کاشت آن و سلول درمانی یا پیوند عصبی هستند. یکی از دانشمندان علم اعصاب به نام مارتا فرح می‌گوید: «بیست سال پیش معقول به نظر نمی‌رسید که دانشمندان علم اعصاب دربارهٔ نمایه‌های مغزی مربوط به راستی در برابر دروغ، حافظه قابل ارزیابی در برابر حافظه کاذب، احتمال ارتکاب جنایات خشونت بار در آینده، سبکهای استدلال اخلاقی، نیت همکاری و حتی محتوای خاص آگاهی، حتی پیشنهادهایی داشته باشند. امروز نیز معلوم نیست برای بیست یا پنجاه سال بعد چه خواهیم داشت».^[۳]

آنچه قطعی است شروع مداخله عصبی در مورد حیوانات است که تا به حال نتایج چشمگیری داشته‌است. برای مثال، محققان مؤسسه مطالعات زیست شناختی سالک ودانشگاه کالیفرنیا در سن دیگو موفق شده‌اند از دست دادن حافظه را در موشها با جلوگیری از تولید نوعی پروتئین که در ایجاد پلاکهای مغزی مؤثر است، کنترل کنند.^[۴] یا در کشور خودمان همپای برخی از کشورهای پیشرفته تحقیق دربارهٔ کشت و کاشت سلولهای عصبی و ترمیم سلولهای فاسد شده از طریق سلول درمانی در سطح آزمایشگاهی آغاز شده‌است.

 

هوش مصنوعی

هوش مصنوعی دانش ساخت رایانه‌هایی است که بتواند کارهایی را انجام دهد که انجام آن توسط انسان نیاز به هوشمندی و شعور دارد. تحقیقات انجام شده در هوش مصنوعی عمدتاً متمرکز بر یادگیری، حل مسئله، ادراک، پردازش زبان بوده‌است.

با پیشرفتهایی که در زمینهٔ هوش مصنوعی و تولید سامانه‌های هوشمند به دست آمده‌است می‌توان بین شناخت طبیعی و شناخت مصنوعی پیوند بر قرار کرد. وسایل ارتباطی و واسطهایی که امروز برای جبران کاستیهای شناختی تجربه می‌شود این امید را زنده ساخته‌است که بتوان در آینده بخشی از این کاستیها را ترمیم کرد. از جمله استفاده از رایانه‌هایی است که معلولین می‌توانند با امواج مغزی خود آن را اداره کنند و مثلاً مطالب خود را بدون استفاده از انگشتان خویش بر روی آن تایپ کنند، یا رایانه‌هایی که امواج مغزی فرد معلول را به کلام تبدیل می‌نماید[۳۷]. تولید دست و پای مصنوعی نیز دست‌آورد دیگر دانشمندان علوم شناختی است که با اتصال به سلسله اعصاب فرد می‌تواند فقدان عضو او را جبران کند.

برخی از دانشمندان علوم شناختی پیش‌بینی می‌کنند که با کمک دانشمندان هوش مصنوعی بتوانند رایانه‌هایی بسازند که ایده‌ها را درک کند و به پردازش معنایی بپردازد، رایانه‌هایی که هوشهای چندگانه را تشخیص دهند و به رفع ضعف فرد در یک هوش خاص کمک کنند، رایانه‌هایی که بتوانند به معنای واقعی کلمه با انسان مکالمه کنند و درک متقابل داشته باشند. هوارد گاردنر مجموعه این مداخلات را مداخلات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری می‌نامد.^[۵]

با این‌گونه مداخلات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری می‌توان آینده جالبی را تصور کرد. تصور کنید دنیای آینده چگونه خواهد بود اگر انسان بتواند با دخالت در مغز از طریق کشت و پیوند سلولهای عصبی، از طریق دستکاریهای ژنتیک، و از طریق جلوگیری از تولید پروتئینهایی که کار مغز را مختل می‌کند، مغز انسان را کارامدتر سازد. بتواند با روش‌های درمانی و ترمیمی عصب شناختی کاستیهای مغز را جبران کند، بتواند با روش‌های شناختی یا نرم‌افزاری استفاده بهتر از مغز را تضمین نماید و بالاخره بتواند با استفاده از سامانه‌های مصنوعی کارکردهای مغز را تقویت کند.

در زیر به برخی از کاربردهای هوش مصنوعی اشاره می‌شود:

شناخت الگو یا ادراک حسی مانند بازشناسی بصری حروف الفبا، بازشناسی گفتار، بازشناسی صدا، بازشناسی چهره.

واسط مغز و رایانه BCI که ممکن است از طریق آن به صورت یک سویه یا دو سویه بین رایانه و مغز اطلاعات مبادله گردد.

مطالعات BCI بیشتر بر روی ابزارهای کاشته شده در مغز حیواناتی انجام شده‌است که دچار نقص حرکتی، بینایی یا شنوایی بوده‌اند، ولی در سالهای اخیر در مورد انسانهایی که دچار نقص بینایی، شنوایی یا حرکتی شده‌اند نیز کاشت ابزار صورت گرفته‌است. طراحی این ابزارها بر اساس مطالعات علم اعصاب شناختی صورت می‌گیرد. بر این اساس، مغز با ابزاری که بتواند از نظر دریافت و ارسال سیگنالها به آن کمک کند سازگار می‌شود و بدین ترتیب، اندامهای مصنوعی از طریق ابزارهای رایانه‌ای به نحوی کنترل می‌شوند که گویی توسط مغز کنترل شده باشند. هدف نهایی BCI آن است که مغز به رایانه وصل شود، به‌طوری‌که بتوان قابلیتهای بیشتری را از آن انتظار داشت.

 

تقویت شناختی

تقویت شناختی به معنای ارتقاء توانمندیهای مغز در زمینه کارکردهای شناختی از جمله ادراک، توجه، هشیاری، حافظه، تصمیم‌گیری، تجزیه و تحلیل، استدلال، تعادل خلقی و غیره می‌باشد. تلاش محققین علوم شناختی و علم اعصاب شناختی اصالتاً متمرکز بر شناخت هرچه بیشتر کارکردهای مغزی است، ولی در عین حال یافته‌های آن‌ها در دسترس شاخه‌های دیگر علوم از جمله داروسازی، برای تولید داروهای تقویت‌کننده توانمندی‌های یادشده قرار می‌گیرد. رشته‌های دیگر از جمله علوم رایانه، مهندسی پزشکی،سلولهای بنیادی، الکترونیک، بیومکانیک، فناوری نانو و عصب شناختی رایانه‌ای همگی در صدد تولید مواد دارویی، وسایل و روشهایی هستند که بتواند، توانمندیهای شناختی انسان را افزایش دهد.

 

تشخیص

عملکرد حوزه تشخیص در هوش مصنوعی ایجاد الگوریتمها و تکنیکهایی است که بتواند تشخیص دهد آیا رفتار یک سیستم خاص بهنجار است یا خیر. اگر سیستم به درستی کار نکند الگوریتم مذکور باید قادر به تشخیص محل دقیق اختلال و نوع اختلال باشد.

در این حوزه می‌توان از سیستمهای خبره نام برد. این سیستم‌ها برنامه‌هایی است که از دانش و مهارتهای تحلیلی یک یا چند انسان صاحب تخصص در یک حوزه خاص برخوردار می‌باشد و از اطلاعات فوق برای حل مشکلات به‌وجود آمده‌استفاده می‌کند. به‌عنوان مثال می‌توان از سیستم‌های خبره که در تشخیص و درمان پزشکی به‌کار می‌رود یاد کرد.

 

روباتها

روبات یک عامل مصنوعی الکترومکانیکی است که ظاهر و حرکاتش هدف و مقصود معینی را دنبال می‌کند. روباتها را می‌توان براساس عملکردشان به دو گروه صنعتی و خانگی تقسیم کرد.

 

بازی‌های رایانه‌ای

در بازی‌های رایانه‌ای، بازیگرها طوری طراحی می‌شوند که هوشمند به نظر می‌آیند. نمونه برجسته استفاده از این فناوری را می‌توان در شطرنج باز Deep Blue، ساخته IBMمشاهده کرد که توانست گری کاسپاروف قهرمان شطرنج جهان را در سال ۱۹۹۶ شکست دهد.

 

آموزش و پرورش شناختی

یافته‌های علوم شناختی تأثیرات عمیقی را در سالهای اخیر بر آموزش و پرورش بر جای گذاشته‌است به‌طوری‌که امید آن می‌رود که اثر بخشی این نهاد کهن روز به روز ارتقاء یابد. اینک کشورهای پیشرفته پروژه‌های سنگینی را در زمینهٔ کاربرد علوم شناختی در آموزش و پرورش در دست اجرا دارند و با تأسیس مدارس شناختی در حال تجربه این رویکرد در آموزش و پرورش هستند. برای مثال سازمان همکاری اقتصادی و توسعه(OECD) در سال ۱۹۹۹ پروژه‌ای مطالعاتی را آغاز کرد که «علوم یادگیری و تحقیقات مغز» نام گرفت. این سازمان طی نشستهایی در آمریکا، کانادا و ژاپن با همفکری جمعی از دانشمندان برجسته از سایر کشورها به بررسی این موضوع پرداخت و سرانجام در سال ۲۰۰۲ گزارشی را تحت عنوان «شناخت مغز: به سوی علم جدید یادگیری»^[۶] منتشر ساخت.

همچنین کشورهای اروپایی در صدد برآمده‌اند نظام آموزشی خود را بر اساس یافته‌های جدید علمی بازسازی کنند و گزینه‌های مختلفی را به عنوان گزینه‌های جایگزین مطرح سازند که موجب دگرگونی بنیانی نظام آموزش و پرورش خواهد گردید. یکی از این گزینه‌ها تکیه بیشتر بر آموزش انفرادی به جای آموزش جمعی با استفاده از محیطهای مجازی است.

بدین منظور سازمان همکاری اقتصادی و توسعه از سال ۱۹۹۷ پروژه‌ای را در دست مطالعه دارد تا آینده مدارس را طی ۲۵–۱۵ سال بعد طراحی نماید. آن‌ها شش گزینه را مورد توجه قرار داده‌اند که در تحلیل سیاست آموزشی سال 2001 OECD، تحت عنوان “مدارس ما چه آینده‌ای خواهند داشت؟” منتشر شده‌است. در سال ۲۰۰۳ نیز مجمع OECD تحت عنوان “مدرسه داری برای فرداً به بررسی این شش گزینه پرداخته‌است.^[۷]

 

روان درمانی شناختی

رشته روان درمانی شناختی به عنوان رویکردی جدید در روان‌شناسی بالینی و روان پزشکی توانسته‌است توفیقات قابل توجهی را در درمان اختلالات رفتاری و روانی به ارمغان آورد. از جمله توفیقات روان درمانی شناختی، معالجه معتادین به مواد مخدر است، به‌طوری‌که مؤثر بودن این رویکرد به خوبی به اثبات رسیده‌است. در سایر زمینه‌های اختلالات روانی نیز امروزه رویکرد شناختی چه به تنهایی و چه در تلفیق با فنون رفتار درمانی یکی از شیوه‌های مؤثر روان درمانی تلقی می‌شود به‌طوری‌که نشان داده شده‌است اثر این نوع معالجات ماندگارتر بوده، احتمال بازگشت مجدد بیماری کاهش می‌یابد.

 

شناخت اجتماعی و روان‌شناسی سیاسی

علوم شناختی به تحلیل و درک رویدادهای اجتماعی و رفتارهای سیاسی نیز کمک شایان توجهی می‌کند. نحوه شکل‌گیری گروه‌های اجتماعی و نقش شناخت در آن، درگیریهای قومی، نژادی و مذهبی، نقش رهبران اجتماعی- سیاسی و شخصیت آن‌ها در رفتارهای سیاسی- اجتماعی، نقش شناخت، هویت اجتماعی، هیجان و نگرش در رفتارهای اجتماعی و سیاسی، افراط گرایی و مناقشات بین‌المللی همگی از موضوعات مورد علاقه روان‌شناسی سیاسی و جامعه‌شناسی شناختی است.

 

روان‌شناسی تحلیل اطلاعات و رسانه‌های گروهی

یکی از حوزه‌های کاربردی متأثر از یافته‌های علوم شناختی، روان‌شناسی تحلیل اطلاعات و رسانه‌های گروهی است. روان‌شناسی شناختی در درک خطاهای شناختی که منجر به تصمیمات نادرست می‌گردد و نیز طراحی بهترین شیوه تأثیرگذاری بر افکار عمومی به این حوزه کمکهای مهمی می‌رساند. دستگاه‌های اطلاعاتی یکی از کاربران یافته‌های علوم شناختی برای تحلیل اطلاعات هستند. رسانه‌های گروهی نیز برای جذب افکار عمومی و تأثیرگذاری بر آن از اصول روان‌شناسی شناختی بهره می‌برند. زبان‌شناسی شناختی نیز در استفاده از استعاره‌های مناسب به این حوزه کمک ارزشمندی انجام می‌دهد.

 

روان‌شناسی تغییر ذهن

یکی از زمینه‌های جذاب در روابط فردی و جمعی مقوله تغییر ذهن است. چگونه ما می‌توانیم در روابط شخصی و اجتماعی خود بر دیگران تأثیر بگذاریم و اساساً تحول ذهنی و فکری چگونه پدید می‌آید. این موضوعی است که نظر دانشمندان علوم شناختی را به خود جلب کرده، به طراحی راهکارهایی برای تغییر ذهن خود و دیگران انجامیده‌است. روان‌شناسی شناختی و زبان‌شناسی شناختی به این حوزه نیز کمک شایان توجهی می‌کنند.

 

علوم دفاع شناختی

یافته‌های علوم شناختی در قلمروی دفاعی و امور امنیتی نیز میدان فعالیت وسیعی کسب کرده‌است، به‌طوری‌که نیروهای مسلح کشورهای پیشرفته در کنار توسل به قدرت سخت از کاربرد قدرت نرم غافل نمانده با استفاده از یافته‌های علوم شناختی در جستجوی راهکارهای عملی برای تأثیرگذاری بر فکر و ذهن فرماندهان و نیروهای مسلح رقیب و انحراف افکار ایشان هستند. همچنین کاربرد دقیق سلاح، پرهیز از خطاهای شناختی و نیز استفاده از دستورالعملهای شناختی به منظور بالابردن ضریب دقت و صحت تصمیمات نظامی، به ویژه در هنگام فوریتها از زمینه‌هایی است که علوم شناختی می‌تواند کمک قابل توجهی به علوم دفاعی انجام دهد.

 

اقتصاد شناختی

یکی از مسایل مهم در اقتصاد و بازرگانی مقوله تصمیم‌گیری و داوری است. تصمیم‌گیری و عوامل مؤثر در آن موضوع مورد علاقه علوم شناختی به ویژه روان‌شناسی شناختی و زبان‌شناسی شناختی نیز می‌باشد. اقتصاد شناختی در کنار نظریه‌های دیگر تصمیم‌گیری همچون انتخاب عقلانی موسع یا محدود، نظریه بازیها، نظریه پویایی سیستم‌ها می‌تواند به درک فرایند تصمیم‌گیری در اقتصاد و بازرگانی کمک کند.

 

مهندسی شناختی

رابطه انسان و فناوری، به ویژه ماشین، موضوعی است که در مهندسی شناختی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. در این زمینه راه‌های بهبود فناوریها و ماشین آلات به نحوی که کاربرد آن‌ها برای انسان مطلوب تر باشد و نیز بررسی خطاها و اشتباهاتی که در هنگام استفاده از آن، به ویژه در مراکز حساسی چون نیروگاه‌ها، برجهای فرودگاه و تأسیسات هسته‌ای ممکن است رخ دهد، از موضوعاتی است که مورد علاقه مهندسی شناختی است.

 

آیندهٔ علوم شناختی

این شاخه مطالعاتی نوپا است و در مورد داد و ستدی که می‌خواهد زود یا دیر با سایر علوم برقرار کند ابهامات زیادی وجود دارد. از جمله اینکه چگونه داد و ستدی میان داده‌های علوم شناختی و فلسفه علوم انسانی (انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، شناخت‌شناسی و علم النفس فلسفی) برقرار می‌شود؟ آیا برای حل مسایل این شاخه مطالعاتی در حال گسترش مجموعه دانشه‌هایی اضافه خواهد شد یا نه؟ و پرسش‌هایی مانند آن. در حوزهٔ مدل سازی روابط هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی علم و دین هنوز مباحث بسیاری جاری است.^[۸] تعریف سهم معرفتهای غیر دینی در معرفتهای دینی از جمله عناصر قبض و بسط ساز در این علم است و تعیین تکلیف تحول و ثبات فهم مخاطرات معرفتی و علم شناختی این شاخه مطالعاتی است.^[۹]

 

واژهٔ «علوم شناختی» در زبان فارسی

واژهٔ «علوم شناختی»، واژهٔ برنهادهٔ «فرهنگستان زبان و ادب فارسی ایران» است که به جای «Cognitive Science» به کارگرفته می‌شود.^[۱۰] این واژه از دو بخش «علوم» و «شناختی» ساخته شده‌است.

«علوم» را فرهنگستان زبان و ادب فارسی ایران به جای واژهٔ «Science» در زبان‌های انگلیسی و فرانسوی برنهاده است. با توجه به این که فرهنگستان زبان و ادب فارسی ایران واژهٔ «دانش» را به جای واژهٔ «Knowledge» به کار می‌گیرد، نباید واژه‌های تخصصی «علم» و «دانش» با یکدیگر اشتباه گرفته شوند. همچنین توجه به این موضوع لازم است که واژهٔ «Science» در زبان‌های انگلیسی و فرانسوی معنی جمع دارند و به همین دلیل در زبان فارسی با «علوم» (و نه «علم») معادل گرفته شده‌اند.

«شناختی» واژهٔ برنهادهٔ فرهنگستان به جای واژهٔ «Cognitive» است. در واقع فرهنگستان به جای «Cognition»، «شناخت» را برنهاده است و به دنبال آن «شناختی» برای صفت ساخته شده از آن به کار می‌رود. بسیار مهم است که «علوم شناختی» با «شناخت‌شناسی» که معادل «Epistemology» است، اشتباه گرفته نشود. یکی از اشتباه‌هایی که ممکن است با توجه به به‌کارگیری واژهٔ «شناخت» در معادل‌های «Cognitive Science» و «Epistemology» پیش آید، اشتباه گرفتن حوزه‌های این دو علم است که البته پیشینهٔ ذهنی فارسی‌زبانان از واژهٔ «شناخت» به این اشتباه دامن می‌زد.

 

علوم شناختی در ایران

تحصیل در رشته‌های علوم شناختی از طریق آزمون تحصیلات تکمیلی سازمان سنجش امکان‌پذیر است؛ و در سال تحصیلی ۹۲–۹۳ دانشگاه‌های فردوسی مشهد، شهید مدنی آذربایجان (دانشگاه تبریز) و پژوهشکده غیرانتفاعی علوم شناختی تهران پذیرای دانشجویان (با توجه به دفترچه انتخاب رشته) این رشته بودند.^[۱۱] تعداد دانشگاه‌ها و مراکزی که به تربیت دانشجو در رشته‌های مختلف زیر شاخه مجموعه علوم شناختی می‌پردازند رو به افزایش است و در این میان می‌توان به اسامی زیر که موفق به دریافت مجوز برگزاری رشته‌های مزبور که در دفترچه کنکور تحصیلات تکمیلی ذیل گروه علوم پایه و تحت عنوان مجموعه علوم شناختی معرفی می‌شوند، شده‌اند اشاره کرد:^[۱۲]

• پژوهشکده علوم شناختی پژوهشگاه دانشهای بنیادی (مرکز فیزیک نظری و ریاضیات)
• دانشگاه تهران
• دانشگاه اصفهان
• دانشگاه شهید چمران اهواز (گرایش ذهن، مغز، تربیت)
• پژوهشکده علوم شناختی (غیرانتفاعی)
• پژوهشکده علوم شناختی دانشگاه شهید بهشتی
• دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تبریز (شهید مدنی آذربایجان)
• دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه فردوسی مشهد
• دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه سمنان
• دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه کردستان
• مرکز تحقیقات سیستم‌های هوشمند و علوم شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین (مرکز فناوری و نوآوری سینتک)

پژوهشکده علوم شناختی پژوهشگاه دانشهای بنیادی فقط در مقطع دکتری هر دو سال یک بار دانشجو می‌پذیرد.

دکتر سید کمال خرازی، دبیر ستاد راهبردی توسعه علوم و فناوری‌های شناختی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تفاهم نامه سه جانبه‌ای با دکتر رضا فرجی داناوزیرعلوم، تحقیقات و فناوری وقت و دکتر سید حسن قاضی زاده هاشمی، وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی دولت یازدهم امضا کردند. این تفاهم نامه به منظور هم افزایی تلاش‌های جاری در هر سه نهاد مسوول در زمینه آموزش، ترویج و تربیت نیروی انسانی، پژوهش و توسعه دانش و فناوری‌های شناختی شکل گرفته‌است.^[۱۳]

 

 

 

 

کنکور علوم شناختی در ایران

کنکور کارشناسی ارشد علوم شناختی در ایران توسط وزارت علوم برگزار می‌گردد و دارای سه گرایش روانشناسی شناختی، توانبخشی شناختی و ذهن، مغز، تربیت است. در دفترچه کنکور ارشد ۹۶، دو گرایش جدید به نام‌های «علوم شناختی، مطالعات نظری هنر» و «علوم شناختی، رسانه» نیر ارائه شد ولی در هنگام اعلام نتایج و انتخاب رشته دو گرایش فوق حذف شد. احتمال می‌رود در کنکور سال‌های آینده این دو گرایش نیز به سه گرایش اصلی اضافه شود. دکتری این رشته نیز دارای گرایش‌های علوم اعصاب شناختی، روانشناسی شناختی، زبان‌شناسی شناختی، فلسفه ذهن، مدلسازی شناختی و شناخت اجتماعی است.^[۱۴]

 

منابع کنکور ارشد علوم شناختی

طبق اعلام مرکز شناختی رانویه^[۱۵][۱۶] منابع کنکور ارشد علوم شناختی به شرح زیر است:

اصول علوم شناختی:

1. علوم شناختی مقدمه‌ای بر مطالعه ذهن نوشته جی فردنبرگ و گوردون سیلورمن ترجمه محسن افتاده حال (و دیگران) انتشارات مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاع
2. دربارهٔ علم شناختی نوشته دکتر جواد حاتمی نشر امیرکبیر
3. ذهن درآمدی بر علوم شناختی نوشته تاگارد ترجمه رامین گلشائی انتشارات سمت

روان‌شناسی شناختی:

1. روان‌شناسی شناختی نوشته رابرت استرنبرگ ترجمه دکتر کمال خرازی انتشارات سمت
2. روانشناسی شناختی نوشته آیزنک ترجمه رهنما و فریدی انتشارات آییژ

مبانی علوم اعصاب:

1. فیزیولوژی اعصاب و غدد درون ریزنوشته دکتر حائری انتشارات سمت
2. فیزیولوژی پزشکیگایتون نوشته گایتون و هال انتشارات ارجمند
3. علوم اعصاب شناختی نوشته بارس و گیج ترجمه دکتر خرازی انتشارات سمت
4. نوروسایکولوژی نوشته داود معظمی معظمی انتشارات سمت

آمار و روش تحقیق:

1. آمار و روش تحقیقروانشناسی و علوم تربیتی نوشته دکتر حسن‌زاده انتشارات مدرسان شریف

 

 

 

منابع کنکور دکتری علوم شناختی

طبق اعلام مرکز شناختی رانویه^[۱۷] منابع دروس تخصصی کنکور دکتری علوم شناختی به شرح زیر است:

مبانی علوم شناختی :

1. روانشناسی شناختی، استرنبرگ، ترجمه کمال خرازی، نشر سمت
2. ذهن درآمدی بر علوم شناختی، پاول تاگارد، ترجمه رامین گلشائی، انتشارات سمت
3. علوم شناختی مقدمه‌ای بر مطالعه ذهن، فردنبرگ، نشر صنایع دفاعی
4. دربارهٔ علم شناختی، دکتر جواد حاتمی، نشر امیرکبیر

علوم اعصاب:

1. یادداشت‌های علوم اعصاب، لانگستاف، ترجمه داود معظمی، انتشارات سمت
2. فیزیولوژی پزشکی، گایتون (فصول مربوط به سیستم عصبی)
3. مقدمات نوروسایکولوژی، داوود معظمی، انتشارات سمت
4. آناتومی بالینی دستگاه عصبی، جغتایی و همکاران، رویان پژوه
5. نوروآناتومی بالینی، اسنل، نشر ارجمند

آمار ریاضی و روش تحقیق:

1. آمار و روش تحقیق، دکتر حسن‌آبادی، مدرسان شریف
2. ریاضی عمومی ۱و ۲، مهندس مسعود نیکوکار
3. ریاضی عمومی ۱و۲، مهندس مسعود آقاسی

پانویس

1. Cognitive Science, Britannica Concise Encyclopedia
2. Cognitive Science, The American Heritage® Dictionary of the English Language, Fourth Edition, Houghton Mifflin Company
3. Martha Farah, “Emerging ethical issues in neuroscience”, Nature Neuroscience 5, no 11 (2003)” 1123-1129.
4. Scientific American: Mind, Nov. 4. 2005, Vol.16. p.9.
5. Howard Gardner (2004). Changing minds: The art and science of changing our own and other’s minds, Harvard Business School Press, Boston, MA. P. 200.
6. http://www.oecd.org/edu/ceri/31706603.pdf
7. http://www.oecd.org
8. https://rasekhoon.net/article/show/892746/مدل%20سازی%20روابط%20هستی%20شناسی%20و%20معرفت%20شناسی%20علم%20و%20دین/
9. http://www.zqz.ir/979696
10. سهیل هومن. علوم شناختی چیست؟. وبگاه شناخت
11. http://sanjesh.org/FullStory.aspx?gid=2&id=936
12. http://cogc.ir/index.php?ctrl=static_page&lang=1&id=1081&section_d=69
13. http://cogc.ir/index.php?ctrl=news&actn=news_view&lang=1&id=45504
14. http://www.ranvier.ir/کنکور-دکتری-علوم-شناختی/
15. http://www.ranvier.ir/1396/05/26/منابع-کارشناسی-ارشد-علوم-شناختی-۹۷/
16. http://irancognitivescience.com/منابع-کنکور-ارشد-علوم-شناختی/
17. http://www.ranvier.ir/1396/04/13/منابع-کنکور-دکتری-علوم-شناختی/

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی

• ستاد علوم و فناوریهای شناختی ایران
• انجمن دانش‌های شناختی (انگلیسی)
• فهرست برخی از دوره‌های دانش‌های شناختی جهان (انگلیسی)
• پژوهشکدهٔ علوم شناختی
• بخش علوم شناختی، پژوهشگاه دانش‌های بنیادی
• بازتوانی شناختی
• از دانشنامه فلسفه دانشگاه استنفرد
• گروه آموزشی علوم شناختی ایران
• مرکز تخصصی کنکور علوم شناختی رانویه