ذخیره خوارزمشاهی
تهیه وترتیب : دکتر بصیر کامجو
ذخیره ٔ خوارزمشاهی کتابی است بسیار حجیم و مبسوط بزبان فارسی در جمیع شعب علم طب تألیف زین الدین (یا شرف الدین ) ابوابراهیم اسماعیل بن حسن بن احمدبن محمد الحسینی الجرجانی المتوفی به مرو تاریخ 531 هَـ . ق . علی الاصح ، چنانکه خود در دیباچه ٔذخیره ٔ خوارزمشاهی تصریح میکند این کتاب را بنام قطب الدین محمد خوارزمشاه مؤسس سلسله ٔ خوارزمشاهیان درسنه ٔ 504 هَـ . ق . تألیف کرده است . از ذخیره ٔ خوارزمشاهی و بسیاری از مؤلفات دیگر سید اسماعیل جرجانی اکنون نسخ متعدده در کتابخانه های اروپا موجود است .حواشی چهارمقاله ص 400 .
ذخیرهٔ خوارزمشاهی بزرگ‌ترین کتاب پزشکی به زبان فارسی بود که تا بدان تاریخ نوشته می‌شد. جرجانی خود در باب تفصیل کتاب در مقدمهٔ اثر گوید:
و خاصیت این کتاب تمامی است از بهر آنکه قصد کرده آمده‌است تا اندر هر بابی آنچه طبیب را اندر آن باب بباید دانست از علم و عمل به تمامی یاد کرده آید و معلوم است که بر این نسق هیچ کتابی موجود نیست.[…] و این کتاب چنان جمع کرده آمده‌است که طبیب را اندر هیچ باب به هیچ کتاب دیگر حاجت نباشد و به سبب بازگشتن به کتابهای بسیار، خاطر پراکنده نشود.
ذخیرهٔ خوارزمشاهی کتابی‌است به زبان فارسی در علم پزشکی .نوشتهٔ اسماعیل جرجانی
ذخیرهٔ خوارزمشاهی در نه بخش و یک تتمه است که هر یک کتابی است. محتوای کتاب‌ها به بیان نویسنده چنین است:
- اندر شناختن حد طب و منفعت آن و شناختن گوهر تن مردم و چه چیزی و چگونگی او و شناختن مایه‌ها و خلط‌ها و مزاجها و احوال و عادتها و تشریح اندامها و یادکردن قوتهای اندامها
- اندر شناختن حالهای تن مردم از تندرستی و بیماری و انواع و اعراض و اسباب آن و شناختن نبض و تفسره و شناختن احوال هر چه از تن مردم بیرون آید چون عرق و نفث و بول و غایظ.
- اندر نگاه داشتن تندرستی و تدبیر هوا و مسکن و شناختن احوال آبها و تدبیر آنها و تدبیر طعام و شراب و تدبیر خواب و بیداری و تدبیر حرکت و سکون شناختن احوال کسوتها و عرها و افرم‌ها و به کار داشتن روغن‌ها و تدبیر قی کردنو داروی مسهل خوردن و تدبیر فصل و حجامت و دیوجه و حقنه و شیاف و تدبیر اعراض نفسانی چون شادی و اندوه و اندیشه و غیر آن و همچنین تدبیر حالهای که اندر تن مردم پدید آید و پدید آمدن آن نشان بیماری باشد … و تدبیر پروردن طفلان و تدبیر پیران و تدبیر مسافران.…
- اندر استخراج مرض یعنی شناختن هر بیماریی که کدام بیماری‌است و همچنین شناختن نضج و بحرانها و شناختن حال بیمار که چگونه خواهد شد…
- اندر یادکرد نتب و احوال و اسباب و علامات و اقسام و انواع آن و علاج آن
- اندر علاج بیماریهای اندامها از سر تا پای
- اندر علاج آماسها و ریشها و تدبیر شکافتن و داغ کردن و علاج اندامی که تباه شود و تدبیر شکستگی و آزردگی و زخم و مانند آن
- اندر تدبیر پاکیزگی و آراستگی ظاهر تن و بشره مردم که آن را زینت گویند
- اندر انواع زهرها و پادزهرها
- اندر آغاز کردن قرابادین که تتمه ذخیره‌است.
تا کنون دست کم 4 چاپ حروفی (3 چاپ نیمه کاره و یک چاپ کامل) از ذخیره خوارزمشاهی منتشر شده است اما هیچ یک از آنها ویژگیهای چاپی مناسب را ندارد.
منابع
- جرجانی، اسماعیل. ذخیره خوارزمشاهی. به تصحیح و تحشیه محمدرضا محرری. چاپ اول. تهران: فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۰.
- جرجانی، اسماعیل. ذخیره خوارزمشاهی. به کوشش دکتر جلال مصطفوی. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶.
- از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
